Het Financieele Dagblad – 30 oktober 2010

Het Financieele Dagblad, 30 oktober 2010

Nigeria is in de ban van goud. Door de gestegen prijzen hebben kleine boeren een interessante nieuwe inkomstenbron ontdekt. Maar de prijs is hoog. Door de goudwinning zijn dit jaar in Nigeria al zeker vierhonderd kinderen omgekomen.

Gerbert van der Aa in Anka (Nigeria)

Diepe kuilen zijn uitgehakt in de rotsbodem, telkens op een meter of vier van elkaar. Smalle horizontale gangen, precies groot genoeg om er doorheen te kunnen kruipen, verbinden de kuilen met elkaar. Kapot gehakte rotsblokken liggen op de grond. ‘Als je goed kijkt kun je kleine stukjes goud zien’, zegt Abubakar Mohamed, een goudzoeker uit het dorp Abaré in Nigeria. Mohamed, een gespierde man met een vlassig baardje, wijst naar de steen in zijn hand. Tussen glinsterende stukjes metaal zijn goudkleurige stipjes te zien.
Mohamed, in een wit gewaad en plastic sandalen, is een van de vele kleine goudzoekers in het noorden van Nigeria. Met name in de deelstaat Zamfara zijn diverse mijnen, waar de kleinschalige goudwinning de afgelopen jaren sterk is toegenomen. Maar goudzoekers betalen vaak een hoge prijs. ‘Sinds begin dit jaar heb ik zes van mijn 26 kinderen verloren’, vertelt Mohamed, die drie vrouwen heeft. ‘Er wordt gezegd dat er een verband is met de goudwinning.’
De goudwinning in het noorden van Nigeria is een arbeidsintensief proces. ‘Om het edelmetaal te winnen, malen we de keien fijn’, zegt Mohamed. Vaak gebeurde dat in woningen, met hulp van vrouwen en kinderen. Wat de dorpelingen niet wisten, is dat de keien in sommige gevallen lood bevatten, dat ze tijdens het vermalen inademden. Volwassen kunnen daar vaak wel tegen, maar kinderen niet. Hoge loodconcentraties veroorzaken hersenenbeschadiging. Volgens Artsen zonder Grenzen zijn daardoor dit jaar in Noord-Nigeria al meer dan vierhonderd kinderen overleden.
Nigeria is in de ban van goud. Door de snel stijgende prijzen is de zoektocht naar het edelmetaal geïntensiveerd. Kleine boeren hebben een interessante extra inkomstenbron ontdekt. Vijf jaar geleden leverde een gram goud nog ongeveer vijf euro op, inmiddels betalen Nigeriaanse opkopers meer dan twintig euro. Op de wereldmarkt is de goudprijs op dit moment bijna 31 euro per gram (1345 US dollar per troy ounce).
De totale jaarlijkse goudproductie van Nigeria is niet bekend. Mede omdat bijna de hele productie kleinschalig is, verdwijnt het meeste goud in het zwarte circuit. Veel edelmetaal gaat illegaal de grens over naar Niger, om van daaruit dwars door de Sahara op transport naar Libië te gaan. Zwarte Afrikanen die via Libië in gammele bootjes illegaal naar Europa proberen te reizen, financieren hun tocht soms door goud vanuit Niger naar Libië te brengen.
Vanwege de gezondheidsrisico’s heeft de Nigeriaanse regering een aantal goudmijnen gesloten, maar de goudzoekers hebben daar geen boodschap aan. Een aanzienlijk deel werkt gewoon door, zonder dat de overheid optreed. ‘Door de goudwinning is de levensstandaard van veel gezinnen vooruit gegaan’, zegt Abdulaye Usman, gemeentefunctionaris voor Milieu en Gezondheid in de regionale hoofdstad Anka. ‘Die extra inkomsten willen de boeren niet kwijt.’
Anka is een knus provinciestadje. Vrouwen in kleurige doeken lopen met schalen etenswaar op hun hoofd over straat, bij de moskee heeft zich een groep kinderen verzameld voor de Koranles. Langs de weg wordt benzine verkocht uit jerrycans. ‘Door de goudwinning hadden veel dorpelingen voor het eerst in hun leven geld om luxe producten te kopen’, zegt Usman. Sommigen kochten een motor, een van de handigste manieren van vervoer op de slechte wegen in de regio. ‘Anderen gebruikten het geld om hun huis op te knappen, een extra vrouw te trouwen of om op pelgrimstocht naar Mecca te gaan.’
Usman, een lange slanke man, vertelt dat sommige dorpelingen weigeren te geloven dat er een verband is tussen de goudwinning en de dood van hun kinderen. ‘Er is veel wantrouwen’, legt hij uit. Sommige goudzoekers beweren dat er een complot is. Volgens hen heeft de Nigeriaanse overheid de gezondheidsrisico’s verzonnen om zelf geld te kunnen verdienen aan de mijnen. Het gerucht gaat dat bedrijven uit Zuid-Afrika en China veel geld aan de overheid willen betalen om in Nigeria goud te winnen. ‘Sommige dorpelingen denken dat hun kinderen niet door loodvergiftiging maar door boze geesten zijn overleden.’
West-Afrika is al eeuwenlang bekend om zijn goud. In bijna alle landen in de regio zit het in de grond. Duizend jaar geleden trokken kamelen beladen met goud al dwars door de Sahara naar Noord-Afrika, van waaruit een deel werd doorgevoerd naar Europa. Beroemd is het verhaal van Mansa Musa, een steenrijke vorst die in de veertiend eeuw heerste over een groot imperium in West-Afrika. In 1324 bracht hij met een gevolg van honderden dienaren een bezoek aan Egypte. Daar deed hij zoveel goud cadeau dat de marktprijs van het edelmetaal door overaanbod prompt in elkaar zakte.
De verhalen over de rijkdom van Mansa Musa leidden in Europa tot fantasievolle speculaties over de enorme goudrijkdom van West-Afrika. In de stad Timboektoe, zo wilde het verhaal, at de bevolking van gouden borden. Toen de eerste Europeanen in de loop van de negentiende eeuw Timboektoe bezochten bleek de veronderstelde pracht en praal nogal tegen te vallen. In West-Afrika werd aanmerkelijk minder goud geproduceerd dan veel Euroapen dachten.
‘Mijn dorp is weer schoon’, zegt Alhaji Abubakar Dutse, dorpshoofd van Dareta. Het Amerikaanse bedrijf TerraGraphics, dat door de Verenigde Naties is ingeschakeld om vervuilde dorpen schoon te maken, heeft deze zomer bijna overal in Dareta de bovenste laag aarde afgegraven en vervangen door schone grond. Even buiten het dorp is de vervuilde grond opgeslagen onder een laag plastic. Voor afvoer en vernietiging was geen geld. Ook het dorp Yargalma werd zo schoongemaakt.
Onder een boom voor zijn lemen huis staat Dutse in de schaduw. Tegen een muur staat een verroeste ploeg, kinderen rennen joelend over straat. Dutse vertelt dat in Dareta dit jaar 132 kinderen zijn overleden door loodvergiftiging. Maar de goudwinning is niet gestopt, voor de deur van een huis liggen een paar zakken met keien uit de goudmijn. ‘Met de juiste voorzorgsmaatregelen moet het mogelijk zijn om zonder gezondheidsrisico’s goud te winnen’, zegt Dutse. ‘Daar wil ik op inzetten.’
Medewerkers van TerraGraphics, die inmiddels bezig zijn met het schoonmaken van andere dorpen in de omgeving, zien met lede ogen aan hoe de goudwinning en de bijbehorende loodvergiftiging gewoon doorgaan. Het enige positieve is dat de meeste goudzoekers niet langer de keien thuis laten fijnmalen door hun vrouwen en kinderen, maar het zelf doen op speciale plekken aan de rand van de dorpen. ‘Ik houd ze niet tegen’, zegt het dorpshoofd. ‘In een arm land als Nigeria is inkomen soms belangrijker dan gezondheid.’

RIVM doet metingen in Nigeria
Het Nederlandse RIVM (Rijks Instituut voor Volksgezondheid en Milieu) was in september en oktober in Nigeria om de milieuvervuiling door goudwinning te onderzoeken. Vier wetenschappers van de RIVM werden door de Verenigde Naties naar Nigeria gestuurd. Het onderzoek werd gefinancierd door de ministeries van Buitenlandse Zaken en Volksgezondheid Ruimtelijke Ordening en Milieu in Den Haag. Het team deed metingen in de directe omgeving van een aantal goudmijnen in de deelstaat Zamfara.
‘Naast lood hebben we hoge concentraties kwik aangetroffen’, zegt chemicus Jurgen van Belle, die namens de RIVM het onderzoek in Nigeria leidde. ‘We troffen midden in het dorp Abare een kwikgehalte aan van 25 microgram per kubieke meter lucht, dat is vijfhonderd maal de toegestane waarde in Nederland.’ Kwik kan hersens, lever en nieren ernstig beschadigen.
Kwik wordt toegepast om goud te scheiden van andere stoffen. Inwoners van Abare en andere Nigeriaanse dorpen voegen het samen met water toe aan vergruisde stenen waarin goud zit. Kwik vormt een verbinding met het edelmetaal, waardoor het is te scheiden van de rest van het mengsel. Door dit amalgaam te verhitten, verdampt het kwik en blijft puur goud over. Vooral het verwarmen is gevaarlijk, vanwege de schadelijke dampen.
Het RIVM onderzoeksteam brengt waarschijnlijk volgende maand een rapport uit met de meetresultaten, waarna de VN aanbevelingen zal doen. Stoppen met goud winnen in Zamfara is volgens de VN geen optie. ‘Je kunt de bevolking in de betrokken dorpen hun broodwinning niet afnemen’, zegt VN-coördinator Matthew Conway. ‘Ze hebben weinig anders. We moeten vooral proberen om in Nigeria tot een schonere productie te komen’.
Met een aantal simpele maatregelen is de goudwinning in Nigeria volegsn deskundigen al een stuk minder gevaarlijk te maken. Veel van de huidige problemen komen voort uit slordigheid. Zo is het giftige kwik betrekkelijk eenvoudig op te vangen door de dampen via een gesloten systeem in water te laten stollen. Loodvergiftiging bij kinderen is sterk te reduceren door stenen niet langer in woningen te vermalen.